Barış Akar
Muhasebat Başkontrolörü
1. GİRİŞ
Kamu hizmetinin mevcut ve kesin bir tanımı bulunmamakla birlikte, toplumun ortak ve süreklilik arz eden ihtiyaçlarının giderilmesi konusunda, devlet ve diğer kamu tüzel kişileri veya bunların gözetim ve denetimi altında özel girişim tarafından giderilen hizmetlere kamu hizmeti diyebiliriz.
Kamu hizmetinin devlet veya diğer kamu tüzel kişileri aracılığıyla verilmesi esasken, bu hizmetlerin istisnai olarak kamu dışındaki teşebbüsler (meslek birlikleri, federasyon, dernek vb.) tarafından verildiği de görülmektedir. Makalemizde devletçe üçüncü kişiler aracılığıyla istisnai olarak verilen kamu hizmetlerine değineceğiz.
2. ÜÇÜNCÜ KİŞİLER ARACILIĞIYLA YÜRÜTÜLEN KAMU HİZMETLERİNE ÖRNEKLER
2.1. Basılı Kâğıt ve Plaka Satışı
Daha önceleri İçişleri Bakanlığına bağlı Emniyet Genel Müdürlüğü tarafından basımı ve satışı yapılan basılı kâğıtlar (motorlu taşıt sürücü sertifikası, sürücü aday belgesi, geçici trafik belgesi vb.) ile plakalar, 18.10.1983 tarih ve 18195 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu ile Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonunca (TŞOF) bastırılıp satılmaya başlanmıştır.
2918 sayılı Karayolları Trafik Kanununun “Kâğıtların ve plakaların basım ve dağıtımı ile ilgili gelirden pay ayrılması” başlıklı 131 inci maddesinde;
“Trafik şube veya bürolarında ve Milli Eğitim Bakanlığınca açılma izni verilmiş motorlu taşıt sürücüleri kurslarında iş sahipleri ve kursiyerlerce verilmesi ve kullanılması lüzumlu basılı kâğıtlarla plakaların cins ve nevileri İçişleri Bakanlığı ile Bayındırlık ve İskân Bakanlığınca (Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı) tespit edilir.
Basılı kâğıtlar ile plakalar Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonunca bastırılır ve maliyetleri nazari itibara alınmak suretiyle İçişleri Bakanlığı ile Bayındırlık ve İskân Bakanlığı ve Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonunca birlikte tespit edilecek bedel mukabilinde il merkezlerinde veya kuruluşu bulunan ilçelerde, adı geçen Federasyonca İçişleri Bakanlığının tespit edeceği esaslara göre verilir.
Basılı kağıtlar ve plakaların tespit edilen bedel üzerinden satışının federasyona sağladığı net gelirin %60’ı, her yıl Şubat ayı sonuna kadar İçişleri Bakanlığı Merkez Saymanlığı hesabına yatırılır.
…” hükümlerine yer verilmiştir.
07.01.2022 tarih ve 31712 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan “Karayolları Trafik Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” ile Karayolları Trafik Yönetmeliğinin 3 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendinin (23) numaralı alt bent ile “Net Gelir” tanımı yapılmıştır.
Karayolları Trafik Yönetmeliğinin “Tanımlar” başlıklı 3’üncü maddesinde;
“2918 sayılı Kanunda ve bu Yönetmelikte kullanılan terimlerin tanımları aşağıda gösterilmiştir.
a)Genel tanımlar
…
23) Net gelir: Basılı kağıtlar ve plakaların net satış adedi ile Karayolları Trafik Kanununun 131 inci maddesi kapsamında oluşturulan komisyonca belirlenen, son kullanıcıya satış fiyatının (KDV hariç) çarpımıyla bulunacak hasılat tutarının %30’udur.”
düzenlemesi yer almaktadır.
Aynı Yönetmeliğin “Basılı Kâğıt ve Tescil Plakalarının Basım ve Dağıtımı” başlıklı 176’ncı maddesinde de;
“Karayolları Trafik Kanununun 131 inci maddesi hükmü uyarınca;
- Trafik şube veya bürolarında ve Milli Eğitim Bakanlığınca açılma izni verilmiş motorlu taşıt sürücüleri kurslarında iş sahipleri ve kursiyerler tarafından verilmesi ve kullanılması gereken basılı kağıt ve tescil plakalarının;
- Satış bedelleri; İçişleri, Bayındırlık ve İskan Bakanlıklarıyla Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonunca belirlenir.
- Bunların cins, çeşit ve satış bedellerinin tespitinde, basım ve dağıtımında aşağıdaki esas ve usuller uygulanır.
- Basılı kâğıtların ve tescil plakalarının basımı ve dağıtımı Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonu tarafından yapılır.
- Bunların belirlenen esaslara uygun şekilde bastırılmasından her an hizmete hazır şekilde bulundurularak dağıtımından Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonu sorumludur.
…
2918 sayılı Kanunun 131 inci maddesi kapsamında Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonu tarafından satışı yapılan basılı kağıt ve plakalardan elde edilen net gelirin %60’ı Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonu tarafından her yıl Şubat ayı sonuna kadar Emniyet Genel Müdürlüğü hizmetlerinde kullanılmak üzere İçişleri Bakanlığı Muhasebe Birimi hesabına yatırılır. Kalan gelir Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonuna aittir.” denilmektedir.
Yukarıda belirtilen mevzuat çerçevesinde; her yıl için İçişleri Bakanlığı, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ile Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonu yetkililerinin katılımıyla oluşan komisyon marifetiyle plaka ve basılı kâğıt satış bedelleri belirlenmekte ve Federasyona bağlı odalar (698 adet) tarafından satılmaktadırlar. Elde edilen hasılat üzerinden Karayolları Trafik Yönetmeliğinde düzenlenen şekilde net gelir hesaplanarak bu tutarın %60’ı Emniyet Genel Müdürlüğüne aktarılmakta, %40’ı ise Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonuna kalmaktadır. Örneklemek gerekirse, KDV hariç satış fiyatı 100 birim olan basılı kağıt ve plakaların net geliri 30 birim (100 x 0,30), bunun üzerinden hesaplanan kamu payı ise 18 birim (30 x 0,60) olmaktadır. Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonunun kamuya aktardığı pay, her yıl Emniyet Genel Müdürlüğünün talebi üzerine Hazine ve Maliye Bakanlığı denetim elemanlarınca denetlenmektedir.
2.2. At Yarışları
Devletçe, üçüncü kişiler aracılığıyla gerçekleştirilen bir diğer kamu hizmeti de at yarışlarıdır. At yarışları, 15.07.1953 tarih ve 8458 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 6132 sayılı At Yarışları Kanunu ile düzenlenmiştir. Kanunun 1’inci maddesi ile “Türkiye sınırları içerisinde at yarışları düzenlemeye, yurt içinde ve yurt dışında düzenlenen yarışlar üzerine yurt içinden ve yurt dışından müşterek bahis kabul etmeye” Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (Tarım ve Orman Bakanlığı) yetkili kılınmıştır.
Aynı Kanunun 5’inci maddesi ile Tarım ve Orman Bakanlığına bu yetkisini
derneklere devretme yetkisi verilmiştir. Anılan Kanunun 5’inci maddesinde;
“Tarım Vekaletinin birinci maddede yazılı hak ve selahiyetleri at yetiştirme ve ıslahını teşvik gayesi ile kurulmuş ve amme menfaatine çalıştığı usulen onanmış derneklerden uygun görülecek bir veya bir kaçına muayyen şartlarla ve 30 seneyi geçmemek üzere Cumhurbaşkanı kararı ile devredilebilir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığına tahsis edilmiş bulunan araziler, at yarışı düzenleme yetkisi devredilen kurum, kuruluş veya özel hukuk tüzel kişisine bedelsiz olarak kullandırılabilir.
Devredilen hak ve salahiyetler derneğin kanun, yönetmelik veya anlaşma hükümlerine riayet etmemesi halinde müddet dolmadan önce geri alınabileceği gibi müddetini dolduran derneğe aynı hak ve salahiyetlerin yine bu madde hükümleri dairesinde yeniden verilmesi caizdir.
Tarım Vekaleti bu derneğin bilümum muamelat, kayıt ve hesabatını her zaman teftiş ve murakabe etmeye, direktifler vermeye salahiyetlidir. Derneğin statüsünde yazılı murakıplardan ayrı olarak Vekalet kendi memurlarından uygun gördüklerini murakıplıkla vazifelendirebilir.”
hükmü yer almaktadır.
Söz konusu Kanunun 5’inci maddesine dayanılarak Türkiye Jokey Kulübü ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığı arasında 3 Ekim 1953 tarihinde bir sözleşme yapılmış ve at yarışı düzenleme yetkisi Türkiye Jokey Kulübüne devredilmiştir. Türkiye Jokey Kulübü aldığı bu yetkiyle o tarihten günümüze kadar at yarışlarını düzenlemeye devam etmektedir. Bu sözleşmelerin sonuncusu 31 Aralık 2016 tarihinde yenilenmiştir.
At yarışları üzerinden kamuya aktarılacak pay 21.03.2007 tarih ve 26469 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 5602 sayılı Şans Oyunları Hasılatından Alınan Vergi, Fon ve Payların Düzenlenmesi Hakkında Kanun ile düzenlenmiştir.
İlgili Kanunun “Tanımlar” başlıklı 3’üncü maddesinde;
Hasılat; “şans oyunlarının oynatılması karşılığı iştirakçilerden tahsil edilen tutardan Katma Değer Vergisi düşüldükten sonra kalan tutar”,
Net hasılat; “hasılattan şans oyunları vergisi ve eğlence vergisi ile oyun planlarına göre hesaplanan ve süresi içinde iştirakçilere ödenen ikramiyeler düşüldükten sonra kalan tutar”,
Kamu payı ise; “ilgili kurum ve kuruluşların net hasılatı ile at ıslahı faaliyetlerine ilişkin gelirleri hariç olmak üzere, her ne ad altında olursa olsun elde ettikleri diğer gelirler toplamından; her türlü yatırım ve işletme giderleri düşüldükten sonra kalan tutar” olarak tanımlanmış,
“Kamu payının dağıtımı” başlıklı 7’nci maddesinde de;
“İlgili kurum ve kuruluşlarca bir takvim yılının üçer aylık dönemleri itibarıyla hesaplanan kamu paylarının, izleyen ikinci ayın 15 inci günü mesai bitimine kadar Bakanlık merkez muhasebe birimi hesabına yatırılarak genel bütçeye gelir kaydedileceği” düzenlenmiştir.
Kanunda, ilgili kurum ve kuruluşların bir önceki takvim yılına ait kesin hesap ve malî tablolarının her takvim yılının sonundan itibaren azamî üç ay içerisinde çıkarılarak ödenmesi gereken kamu paylarının hesaplanacağı ve hesaplanan bu tutarların yıl içinde ödenen tutarlarla karşılaştırılacağı, tam ve süresi içerisinde ödenmeyen vergi ve/veya kamu paylarının, 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanuna göre gecikme zammı da uygulanmak suretiyle takip ve tahsil edileceği de düzenlenmiştir.
2.3. Kitap Bandrol Satışı
Üçüncü kişiler aracılığıyla gerçekleştirilen başka bir kamu hizmeti de bandrol satışlarıdır. Musiki ve sinema eserlerinin çoğaltılmış nüshaları ile süreli olmayan yayınlara bandrol yapıştırma zorunluluğu 13.12.1951 tarih ve 7981 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile getirilmiş ve bu görev Kanunla Kültür ve Turizm Bakanlığına verilmiştir. Kanunda ayrıca bandrol satışının Bakanlıkça belirlenen satış fiyatı üzerinden meslek birlikleri aracılığı ile de yapılabileceği düzenlenmiştir.
Kanunun “Haklara tecavüzün önlenmesi” başlıklı 81’inci maddesinde;
“Musiki ve sinema eserlerinin çoğaltılmış nüshaları ile süreli olmayan yayınlara bandrol yapıştırılması zorunludur. Ayrıca, kolay kopyalanmaya müsait diğer eserlerin çoğaltılmış nüshalarına da eser veya hak sahibinin talebi üzerine bandrol yapıştırılması zorunludur. Bandroller, Bakanlıkça bastırılır ve satılır. Bakanlıkça belirlenen satış fiyatı üzerinden meslek birlikleri aracılığı ile de bandrol satışı yapılabilir.” hükmüne yer verilmiştir.
Bandrol Uygulamasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin “Bandrol Temini” başlıklı 6’ncı maddesinde de;
“Sinema ve müzik eseri nüshalarında kullanılacak bandroller İstanbul Telif Hakları ve Sinema Müdürlüğünden, süreli olmayan yayınlar için kullanılacak bandroller ise İstanbul Telif Hakları ve Sinema Müdürlüğünden veya İl Kültür ve Turizm Müdürlüklerinden temin edilebilir.
Ayrıca Bakanlık belirleyeceği satış fiyatı üzerinden meslek birlikleri/federasyonlar aracılığıyla bandrol satışı yapabilir. Satış fiyatı sabit kalmak kaydıyla meslek birliklerine/federasyonlara verilecek bandrollerin bedeli Bakanlık tarafından tespit edilir. Meslek birlikleri/federasyonlarca gerçekleştirilecek bandrol satışlarından alınacak ücretlerden, Bakanlıkça belirlenen bandrol bedeli mahsup edildikten sonra kalan tutar, bandrol satışının; meslek birliğince gerçekleştirilmesi halinde birlik tarafından, federasyonca gerçekleştirilmesi halinde federasyon ve üyesi meslek birlikleri tarafından yönetim giderlerinin karşılanması ve fikri mülkiyet sisteminin güçlendirilmesi amaçlarıyla kullanılır.
…” düzenlemesi yer almaktadır.
Yukarıda bahsi geçen Kanun ve Yönetmelik maddelerinin verdiği yetkiyle Kültür ve Turizm Bakanlığı (Telif Hakları Genel Müdürlüğü) süreli olmayan yayınlar için kullanılacak olan bandrollerin satış yetkisini, yapılan bir protokol ile Yayımcı Meslek Birlikleri Federasyonuna (YAYFED) vermiştir.
Sinema ve müzik eseri nüshalarında kullanılacak bandrollerin satışı ise, meslek birlikleri veya federasyon aracılığı ile değil, doğrudan Kültür ve Turizm Bakanlığına (Telif Hakları Genel Müdürlüğü) bağlı İstanbul Telif Hakları ve Sinema Müdürlüğü aracılığıyla yapılmaktadır.
Yönetmelik maddesine göre, meslek birliklerince/federasyonca
gerçekleştirilecek bandrol satışlarından Bakanlıkça belirlenen bandrol bedeli
mahsup edildikten sonra kalan tutar, satışı yapan birim tarafından yönetim giderlerinin karşılanması ve fikri mülkiyet sisteminin güçlendirilmesi amaçlarıyla kullanılacaktır.
3. SONUÇ
Devlet veya diğer kamu tüzel kişileri aracılığıyla verilmesi esas olan kamu hizmetlerinin, istisnai olarak bunların dışındaki teşebbüsler (meslek birlikleri, federasyon, dernek vb.) tarafından verildiği de görülmektedir. Kamu kurumları, kendilerine verilen yetkiyi, yine kanunların kendilerine verdiği yetkiyle kamu tüzel kişiliğine haiz olmayan başka birimlere devretmiş ve bu hizmetler yetkiyi alan üçüncü kişiler aracılığıyla yürütülmüştür. Kamu hizmetlerinin üçüncü kişilere devredilmesindeki en önemli neden, bu hizmetlerin belirli bir organizasyon yapısı gerektirmesi ve hızlı karar almak için bazı bürokratik işlemlerin azaltılmasıdır. Örnekleri verilen kamu hizmetlerinde oldukça yüksek cirolara ulaşıldığı görülmüştür. Hizmeti veren birimler (meslek birlikleri, federasyon, dernek vb.) satıştan sonra, mevzuatında öngörülen kamu paylarını belirlenen oran ve sürelerde kamuya aktarmaktadırlar. Kamu hizmeti niteliğindeki bu satışlar, yetkisini devreden kamu kurumunca iyi bir şekilde denetlenmeli, yetki devrine ilişkin yapılan düzenlemeler (Kanun, Yönetmelik, protokol vb.) ise günün koşullarına göre güncellenmelidir. Bu hizmetlerin yetki devriyle belirli meslek birliklerine değil de, kamu yararı gözetilerek ihale usulüyle özel teşebbüse yaptırılması ise tartışılmalıdır.